Trong văn hóa truyền thống của người Việt, tín ngưỡng thờ cúng được đặc biệt coi trọng. Chính vì vậy, bàn thờ ngày Tết luôn là nơi trang trọng nhất. Nó thể hiện niềm tin, sự tôn kính của con người đối với Thần Phật, Tổ Tiên của mình. Mâm ngũ quả là một trong những thứ không thể thiếu trên bàn thờ. Việc trang trí mâm ngũ quả thể hiện tri thức dân gian về Ngũ hành và mong ước Ngũ Phúc lâm môn của mọi nhà, bên cạnh đó cũng tượng trưng cho thành quả lao động cả năm của con cháu kính dâng lên cúng tế bề trên để bày tỏ lòng hiếu thảo.
Ý nghĩa màu sắc mâm ngũ quả ngày tết
Mâm ngũ quả là khái niệm để chỉ một mâm trái cây với năm loại quả khác nhau thường được bày biện trong ngày Tết Nguyên Đán. Mâm ngũ quả thường được bày trên bàn thờ Thần Phật, Tổ Tiên, Ông Bà hoặc trên bàn tiếp khách. Những loại trái cây này thường để thể hiện ước nguyện của gia chủ thông qua tên gọi và màu sắc cũng như cách sắp xếp chúng.
Mâm ngũ quả là khái niệm để chỉ một mâm trái cây với năm loại quả khác nhau thường được bày biện trong ngày Tết Nguyên Đán. (Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
Trên mâm ngũ quả, người ta thường chọn 5 loại quả tương ứng với 5 màu sắc của Ngũ hành: Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ
- Màu đỏ tượng trưng cho hành Hỏa, thường là các loại quả như hồng, táo tây, thanh long.
- Màu trắng tượng trưng cho hành Kim, các gia đình thường chọn roi, mận, lê.
- Màu xanh tượng trưng cho hành Mộc, thường là các loại quả như chuối xanh, đu đủ xanh, mãng cầu, quả na, sung, dừa, dưa hấu.
- Màu nâu đất, màu vàng tượng trưng cho hành Thổ như xoài chín, bưởi, phật thủ chín, quýt vàng, cam vàng.
- Màu đen tượng trưng cho hành Thủy, có thể chọn những loại quả như nho đen hoặc các quả có màu tối, sậm.
Bên cạnh đó “Ngũ” còn tượng trưng cho Ngũ Phúc, ước nguyện mà gia chủ mong có được trong cuộc sống: Hảo đức (may mắn), Phú quý (giàu có), Trường thọ (sống lâu), An khang (khỏe mạnh), Thiện chung (bình yên).
“Ngũ” còn tượng trưng cho Ngũ Phúc, ước nguyện mà gia chủ mong có được trong cuộc sống. (Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
Trái cây chưng trên mâm ngũ quả ngày Tết đa dạng về chủng loại và màu sắc như:
- Xanh lá thể hiện sự bình yên,
- Màu đỏ, cam tượng trưng cho sự may mắn,
- Màu vàng tượng trưng cho tài lộc.
Mâm ngũ quả theo truyền thống của người Việt gồm các loại quả như:
- Chuối xanh: tượng trưng cho gia đình đoàn viên, sum vầy, quây quần sung túc.
- Phật thủ: tượng trưng cho bàn tay của Đức Phật luôn che chở phù hộ cho chúng sinh.
- Bưởi: thể hiện mong muốn an khang, thịnh vượng, tròn đầy.
- Lê, Đào, Cam, Quýt: tượng trưng cho sự thành đạt danh vọng, thăng tiến trong sự nghiệp.
Đào trong mâm ngũ quả tượng trưng cho sự thăng tiến. (Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
- Lựu: đa phúc đa lộc, mong muốn con đàn cháu đống.
- Thanh long: tượng trưng cho rồng mây hội tụ, thể hiện sự phát tài phát lộc.
- Quả trứng gà/ Lêkima: là lộc trời cho.
- Dưa hấu: căng tròn, mát lành thể hiện sự ngọt ngào, may mắn, viên mãn, tốt đẹp.
- Sung: gắn với biểu tượng sung mãn, sức khỏe và tiền bạc.
- Đu đủ: nghĩ là đầy đủ, tượng trưng cho sự thịnh vượng.
- Xoài: phát âm giống như “xài” tượng trưng cho cầu mong việc tiêu xài không thiếu thốn.
- Đu đủ vàng: tượng trưng cho sự thịnh vượng, đủ đầy, một năm mới làm ăn phát đạt và tấn tới hơn năm cũ.
- Táo: tượng trưng cho sự phú quý, giàu sang.
Táo trong mâm ngũ quả tượng trưng cho sự phú quý, giàu sang. (Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
- Mãng cầu: cầu chúc mọi điều như ý
- Dứa (thơm): thơm tho, đa phúc lộc
- Hồng: hồng hào, tươi tốt, tượng trưng cho sự thành đạt
- Dừa: phát âm như chữ “vừa” tượng trưng cho đầy đủ, viên mãn mà không tham lam.
- Quất: sung túc, lộc lá
Cách chọn các loại quả bày trong ngày tết
Để có một mâm ngũ quả đẹp, màu sắc tươi mới, để được lâu, người bày mâm nên cẩn thận kỹ càng trong khâu chọn lựa:
- Chọn quả mới chín tới để vẫn có màu sắc tươi và bày được lâu.
- Chọn quả chắc tay, không bị dập, trầy xước còn cuống và lá.
- Không nên rửa quả sẽ làm quả nhanh bị héo hoặc hỏng nếu có chỗ đọng nước.
Để có một mâm ngũ quả đẹp, người bày mâm nên kỹ càng trong khâu chọn lựa. (Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
Mâm ngũ quả 3 miền:
Mâm ngũ quả miền Bắc
Ở miền Bắc, đa số mọi người đều bày biện mâm ngũ quả theo quy luật vạn vật cần phải dung hòa cùng với Trời Đất trong thuyết Ngũ hành. Do đó, mâm ngũ quả cũng thường phải phối theo 5 màu: kim trắng, mộc xanh, thủy đen, hỏa đỏ, thổ vàng. Cũng bởi điều ấy mà mâm ngũ quả ngày Tết của người miền Bắc thường có 5 loại quả: chuối, bưởi, đào, hồng và quýt. Cách trình bày phổ biến và truyền thống nhất là: để nải chuối ở dưới cùng, đỡ lấy toàn bộ các loại quả khác. Ở chính giữa là quả bưởi hoặc phật thủ vàng, đào, hồng, quýt thì bày xung quanh còn những chỗ trống có thể cài xen kẽ quất, táo xanh hoặc quả ớt chín đỏ.
Mâm ngũ qua miền Trung
Miền Trung vốn là mảnh đất nghèo khó, đất đai cằn cỗi, khí hậu khắc nghiệt và không được sự ưu ái của thiên nhiên là mấy. Do đó, vào dịp Tết Nguyên đán, ở miền Trung rất ít hoa quả nên người dân cũng không quá câu nệ hình thức mà chủ yếu có gì cúng nấy và thành tâm dâng cúng lên tổ tiên, bày tỏ tấm lòng thành kính nhất. Bởi thế, mâm ngũ quả ngày Tết của mỗi nhà cũng khác nhau và các loại quả thường thấy nhiều là thanh long, chuối, dưa hấu, mãng cầu, dứa…
Miền Trung rất ít hoa quả nên người dân cũng không quá câu nệ hình thức mà chủ yếu có gì cúng nấy và thành tâm dâng cúng lên tổ tiên.(Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
Mâm ngũ quả miền Nam
Người miền Nam bày mâm ngũ quả với mong muốn “cầu sung vừa đủ xài” ước mong năm mới đủ đầy, sung túc. Vì vậy họ chọn 5 loại quả đọc chệch âm được như mãng cầu, sung, dừa, đu đủ và xoài. Bên cạnh đó, đặt thêm trái thơm vào sẽ thể hiện sự vững vàng. Người ta chẳng quên trang trí cùng cặp dưa hấu xanh vỏ đỏ lòng cân đối hai bên bàn thờ. Nó tượng trưng cho lòng trung nghĩa và trinh tiết của người phương Nam.
Cách bày mâm ngũ quả ngày Tết miền Nam thể hiện rõ tính bình dị, dân dã và hóm hỉnh. Mỗi người một cuộc sống và ý nguyện khác nhau, biết thế nào là “đủ”. Thế nhưng, ai cũng chỉ cần đủ mà thôi.
Những kiêng kỵ bày mâm ngũ quả
– Người miền Nam kiêng kỵ việc cúng một số hoa quả như chuối, lê, táo, cam và quýt bởi theo phong tục miền Nam những loại quả này phát âm giống như những từ không tốt sẽ khiến việc làm ăn không thuận buồm, dễ thất bại, đổ bể.
– Không nên chọn quả chín để bày mâm ngũ quả: Quả chín dù rất thơm và đẹp nhưng chúng lại không giữ được lâu. Trong thời gian chưng Tết chúng sẽ bị thối trong những ngày đầu năm là không tốt, vừa gây mùi khó chịu, mất mỹ quan vừa thể hiện một năm mới không được suôn sẻ. Chính vì vậy, hãy lựa chọn những loại quả xanh không dập nát để bày biện mâm ngũ quả ngày Tết.
Để chưng Tết được lâu, hãy lựa chọn những loại quả xanh không dập nát để bày biện mâm ngũ quả ngày Tết. (Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
– Không nên rửa sạch hoặc để hoa quả dính nước khi bày mâm ngũ quả: Người miền Bắc đặc biệt rất cẩn trọng điều này bởi việc rửa sạch hoa quả sẽ khiến phản tác dụng, khiến hoa quả nhanh hỏng.
– Khi bày biện mâm ngũ quả cúng Tết nguyên đán cần phải có đầy đủ loại quả và đủ ý nghĩa về ngũ hành phong thủy.
– Mâm ngũ quả cần có trước đêm 30 Tết tức từ ngày 28 hoặc 29, không nên bày quá sớm.
– Tuyệt đối không được bày hoa quả giả trên bàn thờ Tổ Tiên bởi điều đó không thể hiện được sự chân thành và tôn kính của con cháu.
– Không được đặt thêm hoa hoặc thực phẩm gì lên mâm ngũ quả.
Mâm ngũ quả ngày Tết Nguyên Đán là nét văn hóa đặc trưng của người Việt chúng ta, dù có khác nhau giữa các vùng miền nhưng đều thể hiện một lòng thờ kính hướng về Thần Phật, Tổ Tiên, Ông Bà và ước mong một năm mới bình an, hạnh phúc và đủ đầy.
Bí quyết chọn trái cây
Cách chọn trái cây bày mâm ngũ quả Tết của người Nam
- Mãng cầu xiêm thì chọn những quả có màu xanh ngả vàng nhạt , gai to, mềm. Khoảng cách các gai khá rộng. Mãng cầu ta nên chọn loại có mắt to, khe hở giữa các mắt vừa đủ rộng, hơi sâu. Chạm vào vỏ có độ mềm nhẹ. Bạn đừng mua quả chín quá vàng, chỉ trưng được ngắn ngày.
Phần mãng cầu ta cần hài hòa về màu sắc. (Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
- Cần tránh mua đu đủ có núm màu xanh, vì nó bị chín ép không ngon. Nên mua loại vỏ vàng, có đốm li ti, dáng thuôn dài. Dùng tay ấn nhẹ lên vỏ, vỏ mềm là quả đã chín.
- Khi mua xoài, bạn cấu vào cuống lá và ngửi mùi. Nếu cuống có mùi thơm và tinh dầu thì là quả tươi. Chú ý quan sát phần mắt nhỏ ở bụng xoài, gần đuôi, mắt này càng nhỏ thì hạt xoài càng nhỏ.
Cách chọn trái cây bày mâm ngũ quả ngày Tết miền Bắc
- Lúc chọn mua chuối, bạn nên nhắm đến những nải màu xanh sậm, quả căng bóng. Quả có màu khá nhạt rất khó chín.
- Nên chọn bưởi năm roi màu xanh hơi ươm vàng nhiều một chút, múi ngọt.
- Cam nên lựa những quả căng bóng, cầm nặng tay. Quả cam ngon có dạng đứng, không méo mó, mất cân đối.
Cam nên lựa những quả căng bóng, cầm nặng tay. (Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
- Ngược lại, với quýt, bạn đừng chọn những loại quá to, quá căng mọng sẽ ít ngọt và không thơm lắm. Cần có độ vàng bóng tự nhiên, mềm tay và độ đàn hồi tốt.
- Chọn những quả dứa có màu vàng sẫm hơi ngả cam nhạt. Quả có dáng tròn bầu thì nhiều thịt hơn quả dạng ống dài.
- Bạn nên mua những quả hồng còn nguyên cuống. Loại hồng giòn sẽ khó dập hơn dạng hồng đỏ thông thường.
- Phật thủ phải trông rắn chắc, nhiều ngón dài, móng nhọn. Tránh chọn loại có đốm mềm, khập khiễng. Phật thủ thường thơm mùi chanh tươi. Khi mua về thì dùng rượu trắng lau sạch, khéo ngăn không cho trầy xước làm nó dễ thối.
Phật thủ phải trông rắn chắc, nhiều ngón dài, móng nhọn. (Ảnh: Ngoc Lan Nguyen)
- Dưa hấu thì phải mua loại cuống lá nhỏ héo khô lại. Núm dưa tròn đều, hơi lõm, vỏ căng tròn, sọc đen nổi rõ. Phần bên dưới quả dưa càng bé càng tốt, càng lõm sâu thì dưa càng ngọt.
Cùng với bánh chưng, bánh tét, câu đối đỏ, cách bày mâm ngũ quả ngày Tết không dừng lại ở việc biến không gian cúng thêm trang nhã, ấm cúng. Mâm ngũ quả đẹp ngày Tết còn thể hiện sinh động tư tưởng triết lí, tín ngưỡng, thẩm mỹ của người Việt. Kể cả đối với những kiều bào tha hương lâu năm, họ vẫn không gạt bỏ nghi thức truyền thống này.
Mai Hoa